مشقنامهٔ شیخ

كتيبه‌نويسی؛ يكی از بارزترين نمادهای معماری اسلامی

گروه فرهنگ و هنر: كتيبه‌نويسی يكی از بارزترين عناصر نمادين معماری اسلامی، به‌ويژه در مساجد و اماكن متبركه است كه در معماری جديد كم‌رنگ‌تر از گذشته به آن پرداخته می‌شود.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) شعبه زنجان، كتيبه در اصطلاح هنری، عبارت است از خطوط درشت كه از روی كاغذ و از دست كاتب به روی كاشی منتقل می‌شود و بر سر در، ديوار و محراب مساجد و اماكن مقدس و ابنيه مهم ديگر قرار می‌گيرد.
خوش‌نويسی در ايران مايه اصلی تزئينات در فن معماری به حساب می‌آيد. در دوره اسلامی، اين هنر بيشتر متجلی شده و با استفاده از الفبای عربی اين قالب‌ها را طراحی كردند.
مراحل توليد يك كتيبه در اصل از گذشته تا به حال تفاوت چندانی نداشته است و هنرمندان خوشنويس و تذهيب كار، از ديرباز برای خلق اين آثار هنری با كاشی‌كاران همكاری كرده‌اند.
حجت‌الاسلام «رضا شيخ‌محمدی» روحانی هنرمند و خوشنويس در اين‌خصوص به خبرنگار ايكنا می‌گويد: زمانی كتيبه‌نويس برای نگارش كتيبه از همان ابزار و مواد خوشنويسی معمولی يعنی كاغذ و مركب سود می‌برد و با افزايش دانگ قلم و تراشيدن قلم پارويی و مركب پرملات به تحرير كتيبه مبادرت می‌ورزيد. برای مثال بنده سال گذشته اصل كتيبه اجرا شده در صحن جمهوری حرم حضرت رضا (ع) را كه به خامه پرمايه استاد بزرگ كتيبه معاصر، «سيد‌محمد حسينی‌موحد» نوشته شده بود، در اختيار داشتم. اين اثر متراژ طويلی داشته و با مركب سياه بر روی كاغذ اجرا شده بود با عنوان آيه شريفه «لا تحسبنّ الذين قتلوا» به‌خط زيبای ايشان به تصوير كشيده شده بود. در حال حاضر اساتيد فن، بيشتر از پرگار و مداد و با اتودزنی‌های مكرر و پاك كردن و دوباره نوشتن مبادرت به اجرای كتيبه می‌كند.
وی می‌افزايد: بی‌شك عنصر تذهيب و استفاده از مهارت و كارآيی يك هنرمند نگارگر در كنار دست خوشنويس امر لازم و نيكويی است. گاه سطری كه خطاط می‌نويسد، دارای فضاهای سفيد پيرامونی است كه اصطاحاً به آن «بياض» گفته می‌شود. هنرمند خوشنويس برای پر كردن اين فضاها و برای افزايش زيبايی اثر، از تذهيب‌كار كمك می‌جويد. همان‌طور مذهب هم با استفاده از آرايه‌های بصری و بند و بارهای زيبا و شاخ و برگ‌های برخاسته از طبيعت، ارزش و وزن بصری اثر را بيشتر می‌كند. پس از انجام اين عمليات‌ها، اثر ايجاد شده به دست كاشی‌كاران مجرب سپرده می‌شود، تا مرحله آخر تهيه كتيبه انجام شود.
هرچند نوشتن تمام خطوط در كتيبه‌ها ممكن است و كم و بيش نيز در بين كتيبه‌های موجود تمام خطوط يافت می‌شود، ولی خط ثلث در كار كتيبه‌نگاری از زمان‌های قديم، بيشتر رواج داشته است. كتيبه‌نويسی نستعليق از دوره صفويه آغاز شد و يكی از هنرمندان مشهور آن زمان كه كتيبه‌های زيادی را امروزه نيز از وی مشاهده می‌كنيم، «عليرضا عباسی» است.
در بناهای سلجوقی مانند داخل برج پير علمدار دامغان از خط كوفی استفاده شده است و به‌نظر می‌رسد آنچه در كتيبه‌نويسی مهم است، تركيب‌بندی و اجرای آن می‌باشد كه در طول تاريخ با توجه به شرايط سياسی و مناسبتی تغييرات زيادی داشته است.
«علی زنگانه» خوشنويس زنجانی، در رابطه با تأثير خط بر زيبايی كتيبه‌ها، می‌گويد: برخلاف نظر بسياری از خوشنويسان كه «نستعليق» را عروس خط‌ها می‌دانند، تمام رسم‌الخط‌هايی كه برای كتابت آيات قرآنی استفاده می‌شود، ورای نوع خط، زيبايی و نورانيت خاصی دارد كه همين امر باعث شده است تا معماران و هنرمندان برای افزايش معنويت و نورانيت فضای مساجد از گذشته تاكنون، از كتيبه‌نويسی آيات قرآن استفاده كنند.
وی تصريح می‌كند: آيات قرآن كريم به‌قدری منزلت و زيبايی در خود جای داده است كه خوشنويسان متعددی در طول تاريخ با تركيب ذوق هنر خود آن را به زيبايی كتابت كرده‌اند.
حجت الاسلام «شيخ محمدی» نيز در ‌اين‌باره معتقد است: كتيبه مساجد از سنوات دور با خط ثلث نگاشته می‌شد و اين قالب برای نگارش آيات شريفه قرآن و احاديث منقول از ائمه(ع) مناسب‌تر تشخيص داده شده است. قابليت و انعطاف مفردات برای گلاويزی و شكل‌پذيری اين خط به‌نحوی بود كه به‌عنوان گزينه نخست برای تزئين محراب مساجد و ارائه مضامين بلند دينی در فضای معنوی مساجد و حسينيه‌ها و بقاع متبركه ديگر در نظر گرفته شد. البته از خط «ريحان» يا محقق نيز در اين مقام سود برده می‌شده است، ولی اولويت با خط ثلث می‌باشد.
اين هنرمند خوشنويس با اشاره به حدود سه دهه تلاش نسبی خود در حوزه خط و علاقه به خط نستعليق و از سوی ديگر گرايش فطری به مضامين قرآن كريم، تصريح می‌كند: در سنوات اخير در صدد اين برآمدم تا در قالب خط ثلث كتيبه با مفردات نستعليق نيز طبع‌آزمايی كنم. در اين راستا حروف و كلمات به شيوه خط ثلث در نقاط مناسبی با هم تداخل و تلاقی می‌كنند كه بنده نام اين آثار را «قصار مشق» گذاشته‌ام.
«زنگانه» نيز با اشاره به اينكه كتيبه‌نويسی و نگاشتن آيات اعجازآميز قرآن را اعتبار كاری خود می‌داند، می‌افزايد: از آثار كتيبه‌نويسی اين‌جانب می‌توان به طراحی محراب چند مدرسه و همچنين خوشنويسی كتيبه سر در مسجد اميرالمؤمنين(ع) در علی آباد كتول با همكاری جمعی از خوشنويسان اين شهرستان اشاره كرد.
ميراث هنری ايران اسلامی، سرشار از دانش‌ها، مهارت‌ها، فنون و عواطف و زيبايی و هنر است كه می‌تواند الهام‌بخش انديشه و هنر برای ما و آيندگان باشد. كتيبه‌ها يكی از بارزترين عناصر نمادين معماری اسلامی به‌ويژه در مساجد و اماكن متبركه هستند، همان‌طور كه ايوان و مناره و صحن و شبستان و محراب را در اكثر مساجد تاريخی مشاهده می‌كنيم، همراه آن نيز كتيبه‌ها را می‌بينيم كه اغلب بر بدنۀ مناره‌ها، ايوان‌ها، حاشيه محراب‌ها و گنبد و دور ايوان‌ها كار شده‌اند.
در واقع از آن‌جايی كه يك فرد در مسجد، هيچ‌گاه يك بينندۀ صرف نيست و به‌نحوی با معنا و انعكاسات معنوی ادعيه و آيات قرآنی منقوش ارتباط برقرار می‌كند، معماران مسلمان و كتيبه‌نويسان در طول تاريخ تلاش كرده‌اند، فضايی به‌وجود آورند كه كليه صفات و كيفيات معنوی را متجلی سازد. كتيبه‌نويسی البته امروزه كمتر مورد توجه قرار دارد و اميد است كه در سايه توجه بيشتر متوليان فرهنگی و دست‌اندركاران حوزه‌های نظير شهرسازی و ساخت اماكن مذهبی، اين هنر اسلامی اقبالی بيش از پيش يابد.